Z pewnością słyszałaś o sytuacji na granicy Białoruskiej. Tysiące migrantek z Bliskiego Wschodu szturmujących przejścia graniczne, dzieci zamarzające w lesie i białoruska żandarmeria celująca osobom uchodźczym w plecy. Jak doszło do obecnej sytuacji? 

Tło akcji: rok 2020

Wszystko zaczęło się w sierpniu 2020 roku podczas wyborów, w których obywatelki Białorusi miały wybrać prezydentkę lub prezydenta. Faworytkami wyścigu o fotel przywódczy był pełniący funkcję prezydenta od 1994 roku Aleksandr Łukaszenka i liderka opozycji Swiatłana Chichanouska. Doszło wtedy do masowych fałszerstw wyborczych (kolejnych już po pamiętnych sfałszowanych wyborach w roku 2010), dzięki którym Łukaszenka ogłosił się zwycięzcą i sam koronował się na dykta.. tfu.. "prezydenta". Cichanouska, która de facto wygrała wybory, w obawie przed represjami ze strony władzy schroniła się w Litwie*.

*czemu "w Litwie", "w Białorusi" czy "w Ukrainie" a nie "na Litwie", "na Białorusi" i "na Ukrainie"? "Na" używamy mówiąc m.in. o wyspach, a także dzielnicach i regionach – na Majorce, na Mokotowie, na Podlasiu. Używając "na" w połączeniu z nazwami państw to traktowanie ich jakby nie były oddzielnymi państwami, tylko prowincjami, regionami "starej" Polski, (którymi kiedyś mogły być w pewnym sensie). Jest to myślenie kolonialne, imperialistyczne i zakorzenione w przekonaniu, że są kraje "lepsze" i "gorsze" – królowie i poddani. Jak już wiecie, język jakim operujemy wpływa na nasze postrzeganie rzeczywistości. Wolę więc urazić jakiegoś profesora Polonistyki niż powielać imperialne słownictwo. Dlatego w Międzypokoleniówce zawsze będziemy jechać do Litwy, do Węgier i do Słowacji.

Ogłoszone wyniki wyborów wywołały masowe protesty w całym kraju, a Unia Eropejska, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ich sojuszniczki nie uznały Łukaszenki jako prezydenta. W październiku Unia Europejska nałożyła pierwsze sankcje* na 40 osób związanych z reżimem.

*sankcje nałożone przez Unię Europejską to między innymi zakaz wjazdu i zamrożenie aktywów: zakaz wjazdu uniemożliwia osobom objętym sankcjami przebywanie na terytorium UE lub przejazd przez nie. Zamrożenie aktywów dotyczy środków finansowych lub zasobów gospodarczych tych osób. Ponadto osoby i firmy z UE nie mogą udostępniać funduszy tym, których umieszczono na liście sankcyjnej.

Demonstracje trwają, reżim Łukaszenki aresztuje własne obywatelki za wyrażanie swojego zdania, w aresztach siedzą setki więźniarek politycznych, w tym nieletnich. Są skazywane na surowe kary, z których najwyższą wymierzono Aleksandrowi Kardziukowowi z Brześcia – 10 lat więzienia o zaostrzonym rygorze. Ale nie tylko za udział w protestach można podpaść władzy w Białorusi – do grzechów ciężkich zalicza się też na przykład mówienie po białorusku. Jeszcze 50 lat temu język ten był używany przez miliony – teraz posługuje się nim tylko część inteligencji oraz świadoma młodzież i nieliczna grupa osób starszych. Obecnie zaledwie 11% uczennic uczy się wszystkich przedmiotów po białorusku. To efekt wieloletnich starań władzy, która prowadzi politykę likwidacji białoruskojęzycznej edukacji, by doprowadzić do całkowitej rusyfikacji społeczeństwa. Studentki zapytane czemu nie chcą mówić po białorusku odpowiadają, że jest to język "niebezpieczny politycznie" i "pomimo tego, że język jest piękny, istnieje przekonanie, że to język wieśniaków. Ciężko jest uchodzić w społeczeństwie za kogoś takiego". W Białorusi łatwiej usłyszeć angielski niż białoruski. Sam prezydent do swoich obywatelek pierwszy raz po białorusku wypowiedział się w 2014 roku, po aneksji Krymu przez Rosję – był to jednak wyłącznie ruch polityczny, który tylko udawał troskę o białoruskość, gdyż od tamtej pory ciągle ubywa ludzi, którzy się nim posługują. Język ten został nawet wpisany na listę "języków w niebezpieczeństwie" przez UNESCO.

Kropla która przelała czarę: Maj 2021

Ryanair, lot 4978 z Aten do Wilna. Na krótko przed wejściem w litewską przestrzeń powietrzną samolot Boeing 737 został przymusowo skierowany przez białoruskie myśliwce do awaryjnego lądowania w Mińsku. Według informacji białoruskich kontrolerów, na pokładzie znajdowały się ładunki wybuchowe, ale rozkaz o zawróceniu samolotu wydał sam Łukaszenka. Samolot wylądował w Mińsku, gdzie natychmiast został aresztowany Raman Pratasiewicz, 26-letni dziennikarz i opozycjonista, krytyczny wobec reżimu Łukaszenki, oraz jego partnerka, Sofia Sapiega. Przed aresztowaniem, miał on powiedzieć "czeka mnie tu kara śmierci". Raman organizował protesty przeciwko reżimowi, był też redaktorem naczelnym opozycyjnego kanału informacyjnego na Telegramie i Youtubie, Nexta, który do dziś jest jednym z nielicznych źródeł informacji o sytuacji w Białorusi. 

Świat jest oburzony – sprawę bada się jako porwanie, Łotwa zrywa kontakty dyplomatyczne z Białorusią (w praktyce oznacza to zamknięcie obu ambasad). Wiele państw, w tym Polska, zamyka swoją przestrzeń powietrzną dla białoruskich samolotów a ich linie lotnicze przestają latać nad Białorusią. Na kraj spadają też kolejne sankcje Unii Europejskiej, z powodu których, jak przyznał Łukaszenka, białoruskie władze rozpoczęły przerzucanie imigrantek na terytorium Unii Europejskiej.

Nowy szlak: operacja "Śluza"

Tadeusz Giczan, białoruski dziennikarz wspomnianego wyżej kanału Nexta pisze w sierpniu na Twitterze: "Od kilku dni patrzę, jak wygląda polska debata publiczna nt. 'afgańskich uchodźców szturmujących granicę' i aż musiałem napisać krótkie sprostowanie, bo coś czuję, że za chwilę pewna partia znów będzie miała 45 proc. w sondażach".

Jak donosi Gazeta Wyborcza, Giczan przeprowadził analizę, z której wynika, że operacja opracowana przez białoruskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, mająca na celu przerzucanie przez granicę nielegalnych imigrantek nosi kryptonim "Śluza" i rozpoczęła się już ponad 10 lat temu. Wtedy to głównym jej celem było wywołanie kryzysu, żeby uzyskać od Unii Europejskiej fundusze na uszczelnienie granic. Białoruś dostała wtedy kilkadziesiąt milionów euro na pomoc w zabezpieczeniu granic. 

O operacji "Śluza" informowała opozycyjna, działająca w Warszawie organizacja byłych oficerów białoruskich służb - BYPOL. Według niej, obecnie skala tej akcji jest o wiele większa, a przerzut ludzi pod unijne granice wspiera cały szereg białoruskich służb, w tym wojsko, a organizatorami akcji są szefowie białoruskiego KGB i OSAM – specjalnej jednostki wojsk pogranicznych.

Jeden z działaczy BYPOL, Aleksandr Azarow potwierdza, że pogranicznicy otrzymali rozkaz, by nie zatrzymywać migrantów bez dokumentów. „Zwykli pogranicznicy nie są wtajemniczeni, biorą w niej udział funkcjonariusze OSAM-u. To ludzie, którzy doskonale znają każdy zakamarek granicy, pomagają ludziom w nielegalnym przekraczaniu jej przez rzeki, bagna i lasy. Dostają za to ogromne, jak na białoruskie standardy, pieniądze. Każda grupa, którą uda się przepchnąć, to dla pojedynczego funkcjonariusza ok. tysiąca dolarów, czyli kilka miesięcznych pensji", opowiada.

Ale skąd biorą się na granicy obywatele Iraku, Afganistanu, Syrii i innych państw Bliskiego Wschodu? 

Wczasy myśliwsko-łowieckie w Białorusi

Cytując Outriders: "Niezależny białoruski portal Reform.by przeprowadził dziennikarskie śledztwo. Wnioski były następujące: po pierwsze, w maju z Bagdadu zaczęły latać do Mińska cztery samoloty tygodniowo, a nie dwa, jak wcześniej. Po drugie, wiosną irackie biura podróży zaczęły aktywnie reklamować wycieczki na Białoruś w cenie 560–950 dol. Za te pieniądze klient dostawał bilety lotnicze, wizę, ubezpieczenie, zakwaterowanie w hotelu i kilka wycieczek. Oferta okazała się znacznie tańsza niż samodzielne kupowanie biletów do Mińska.

Śledztwo wykazało również, że koszty wycieczki na Białoruś znacznie spadły w ciągu ostatniego roku. Jeśli w sierpniu 2020 r. najtańsza wycieczka na osiem dni kosztowała 949 dol., przy czym wiza i ubezpieczenie były dodatkowo płatne, to latem 2021 r. trzeba było zapłacić jedynie 570 dol., a koszt wizy wliczono już w cenę.

Wg źródła Reform.by, zanim Łukaszenka zapowiedział, że nie będzie zatrzymywał uchodźców, którzy chcą dostać się do UE, iracka telewizja państwowa nadawała tę wiadomość już od kilku dni."

Ponadto, jak donosi GW, "redakcja "Der Spiegel" i Centrum Dossier (założone przez Michaiła Chodorkowskiego) ujawniły, że krótko przed nałożeniem na Białoruś czwartego pakietu sankcji gospodarczych Centrkurort (białoruska firma turystyczna wystawiająca zaproszenia, na podstawie których przyznawane są wizy – obecnie według nowego dekretu może sama przyznawać wizy turystyczne, przyp. M.) nawiązał współpracę z kilkoma białoruskimi biurami podróży, m.in. z Oskartur. Z opublikowanych przez dziennikarzy skanów dokumentów wiemy, że celem zacieśnienia współpracy miał być „rozwój turystyki między krajami arabskimi a Białorusią". Irakijczycy zaczęli masowo przyjeżdżać do Mińska na wczasy "myśliwsko-łowieckie". 

Z Mińska wywożeni byli oni autobusami i taksówkami pod granice Polski, Litwy i Łotwy. Wiosną i latem, Polska, Litwa i Łotwa przyjęła setki imigrantek, starających się o azyl, które zostały zakwaterowane w przepełnionych już ośrodkach, czekając na rozpatrzenie ich sprawy.

Co robi w tej sytuacji Polski rząd?

Stan wyjątkowy w pasie przygranicznym z Białorusią, który obejmuje już ponad 180 miejscowości został oficjalnie przedłużony do końca listopada. Na miejsce nie mają wstępu media (według premiera Mateusza Morawieckiego – ze względów bezpieczeństwa), dlatego też dostęp do informacji z  granicy jest utrudniony. Ma to też zgubne skutki dla polskiego PR-u zagranicą – dziennikarze zagranicznych mediów jak np. CNN relacjonują przebieg wydarzeń na granicy ze strony białoruskiej (dzięki temu zamiast pokazywać kamienie rzucane z białoruskiej strony, pokazują armatki wodne odpalane z polskiej strony).  Nawet polskie Ministerstwo Obrony Narodowej publikuje na Twitterze nagrania białoruskiej propagandy, pokazując tym samym, że "dziś w świat idą nie materiały polskich dziennikarzy, tylko nagrania propagandowych mediów białoruskich." Tymczasem Rzeczniczka Straży Granicznej podaje, że "wśród cudzoziemców atakujących polską granicę identyfikowani są funkcjonariusze służb białoruskich. W cywilnym przebraniu biorą udział w niszczeniu zapory oraz atakach na polskich strażników granicznych, policję i wojsko". Co prawda rząd uruchomił specjalny serwis informacyjny gov.pl/granica gdzie publikuje informacje i Tweety o sytuacji na granicy, ale nie zastąpi to niezależnych mediów.

Kryzys migracyjny przybiera na sile – polski rząd zaoferował pomoc humanitarną dla imigrantów w Białorusi, której strona białoruska wielokrotnie odmówiła. Był to jednoznaczny dowód na to, że Łukaszence nie zależy na dobrostanie jego gości – chce się on nimi tylko posłużyć do osiągnięcia celów politycznych. W odwecie Polska postanowiła postawić 2,5-metrowy mur na granicy 🙃. Czy jest to jedyne rozwiązanie?

Co na to prawo?

Według GW, 20 sierpnia polski rząd potajemnie podjął uchwałę pozwalającą przewieźć z powrotem na granicę osoby, które już złożyły wniosek o azyl. Jest ona bezpośrednio sprzeczna z wiążącym Polskę prawem międzynarodowym, które "nie pozwala na swobodne pozbywanie się z naszego terytorium cudzoziemców bez uprzedniego sprawdzenia, dokąd ci następnie trafią. A przecież doskonale wiemy, że zawrócone przez polską Straż Graniczną osoby są w niebezpieczeństwie: białoruscy pogranicznicy biją je, zastraszają, okradają i nie pozwalają przejść w głąb terytorium. Wiemy to z niezależnych relacji, jak i od samej Straży Granicznej.

Jak donosi Oko Press, Zasada non-refoulement, której Polska jest zobowiązana przestrzegać jako sygnatariusz Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźcy, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz państwo członkowskie UE, nie pozwala nam tych okoliczności ignorować. Zabrania nam ona wywozić ludzi do kraju, gdzie ich życiu lub zdrowiu będzie zagrażać niebezpieczeństwo."

Tymczasem, 14 października prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę o zmianie ustawy o cudzoziemcach, która została opublikowana w Dzienniku Ustaw 25 października 2021 roku. Nowelizacja ustawy wprowadza, jak przewidywano,  zmiany, które ułatwią usuwanie z kraju osób ubiegających się o azyl. Ale nie tylko.

Artykuł trzeci tej ustawy jasno zaznacza, że szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców może oddalić wniosek o azyl, jeśli wnioskodawczyni przebywa na terenie RP nielegalnie (tj. bez ważnej wizy), "chyba że cudzoziemiec ten przybył bezpośrednio z terytorium, na którym jego życiu lub wolności zagrażało niebezpieczeństwo prześladowania lub ryzyko wyrządzenia poważnej krzywdy, oraz przedstawił wiarygodne przyczyny nielegalnego wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i złożył wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej niezwłocznie po przekroczeniu granicy." Teoretycznie więc, migrantki przyjeżdżające z Białorusi powinny być chronione tym prawem – przecież za wschodnią granicą czyha na nie realne niebezpieczeństwo prześladowania i ryzyko wyrządzenia poważnej krzywdy. Niestety, nie wygląda to optymistycznie.

Ta sama ustawa przewiduje następujące okoliczności: nie wszczyna się postępowania w sprawie zobowiązania cudzoziemca do powrotu, a wszczęte postępowanie w tej sprawie umarza się, jeżeli cudzoziemiec został zatrzymany niezwłocznie po przekroczeniu granicy wbrew przepisom prawa stanowiącej granicę zewnętrzną. W takim przypadku komendant placówki Straży Granicznej właściwy ze względu na miejsce przekroczenia granicy sporządza protokół przekroczenia granicy oraz wydaje postanowienie o opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Na postanowienie o opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przysługuje zażalenie do Komendanta Głównego Straży Granicznej. Złożenie zażalenia nie wstrzymuje wykonania postanowienia. Orzeka się także zakaz ponownego wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i innych państw obszaru Schengen wraz z określeniem okresu tego zakazu.

Co to oznacza? Że zamiast ustawowych 15-30 dni które imigrantka w tym przypadku ma na opuszczenie Polski, osoba zatrzymana przez Straż Graniczną, ubiegająca się o azyl zostanie natychmiast wywieziona na granicę. 

Jak rozwiązać kryzys?

Polska, Litwa, Łotwa, a także reszta Unii Europejskiej i jej sojuszniczek starają się rozwiązać kryzys drogą dyplomatyczną. Niektóre linie lotnicze, które do tej pory transportowały migrantów do Białorusi zadeklarowały że nie będą wpuszczać na pokład obywateli Iraku i Afganistanu. Premier Morawiecki wspomina o artykule 4. NATO, który przewiduje konsultacje między Polską, Litwą i Łotwą w obliczu kryzysu.

Innym proponowanym rozwiązaniem jest korytarz humanitarny – uregulowany program przesiedlenia osób uchodźczych w różne miejsca Europy, maksymalizujący bezpieczeństwo i minimalizujący szkody.

Unia Europejska, ale także polski rząd muszą stanąć na wysokości zadania i zmierzyć się z tą niezwykle trudną sytuacją – szczególnie w obliczu nadchodzącej zimy, która na tamtych obszarach jest wyjątkowo mroźna. Jedynie rozwiązania humanitarne mogą realnie pomóc osobom, które zostały zmuszone do ucieczki w tak trudnych warunkach przez tragiczną sytuację w ich ojczystych krajach. 

Wszystkie źródła wykorzystane w opracowaniu są podlinkowane w tekście. Więcej o sytuacji na granicy dowiesz się z tych niezależnych źródeł:
Oko Press 
Outriders
Michał Burda